صنایع دستی
کرمان از دیرباز مهد تمدن و هنر بوده است. زیور آلات کشف شده از منطقۀ شهداد و کشفیات بی‌نظیر و ارزشمند کنار صندل جیرفت نشانی از این واقعیت است. فرصت‌های ناشی از فصل‌های غیر کشاورزی زنان و مردان این دیار را وا می‌داشت تا به ساختن صنایع دستی همت گمارند، هر چند که عده ای در تمام روزهای سال به این هنر اشتغال داشتند. اگر چه برخی صنایع دستی همچنان فعال و با طراوت باقی مانده‌اند، اما بعضی از این صنایع به دلیل بی‌توجهی از بین رفته و امروز تنها نام و نشانی از آنها می‌توان دید از جمله شال بافی که در روزگاران گذشته از شهرت و گستردگی خاصی برخوردار بود.
کرمان از جمله پیشگامان این هنر دستی به شمار می‌رود، دلایلی بر قالی‌بافی در عصر صفویه در دست است. وجود دارهای قالی در قریب چهارصد سال قبل و آثار گرانبهائی چون قالی معروف و موجود در کاخ سنای آمریکا – که توسط ابوالقاسم کرباسی به متراژ ۴۰۰ متر مربع بافته شده‌است- قالی پهن‌شده زیر ناقوس بزرگ آزادی و… سایر قالی‌های موجود در کاخ‌های معروف که همگی به وسیله‌ی هنرمندان کرمانی بافته شده است، اقتدار کرمان در این عرصه را نشان می‌دهد. علاوه بر این سلطان قالی جهان، لقبی است که به مرحوم محمد ارجمند کرمانی داده شد. در زمینه‌ی طراحی فرش نیز خانواده شاهرخی از شهرت بسیار برخوردار است. در این میان قالی‌های بافت راور شهرت بسیار و قالیچه‌های بافت زنان عشایر نیز، ارزش و اهمیت خاصی دارند. طرح‌های قاب قرآنی، ستونی، قابی، خشتی، سرّام و نقش گل محمدی از جمله نقوش مورد استفاده در کرمان است.
رونق قالی کرمان و تجارت جهانی آن تا آنجا بود که بزرگانی مانند ژان تیمو، ویکو، سکرات خان و برادران عطیه بروس به کرمان آمدند و کمپانی هند شرقی و برخی کمپانی های دیگر در کرمان تشکیل شد و نخستین رئیس شرکت فرش کرمان ژان تیمو بود. تاورنیه جهانگرد فرانسوی قالی کرمان را بهترین فرش جهان می‌داند. او معتقد است «رنگ های کرمان بهترین انعکاس را در فرش به وجود می آورد»
زنان هنرمند کرمانی، با نخ‌های کرکی رنگ و بر نوعی پارچه که به آن عریض می‌گویند نقوش مختلف از جمله بته جقّه را می‌دوزند که در نوع خود بی‌نظیر است.
سابقه‌ی این هنر نیز به عصر صفویه برمی‌گردد و ارزشمندترین پته‌های موجود به زمان قاجاریه و اوایل پهلوی تعلق دارد. پته در رنگهای مختلف سفید، سبز، قرمز، سورمه‌ای، نارنجی و عنابی دوخته می شود. مواد اولیه آن ریس یا نخ است که رنگهای مختلفی دارد و قبل از شروع و دوخت نخ‌ها بر عریض، ابتدا طرح مورد نظر را روی آن گرته می‌زنند. از طرح‌های معروف پته می‌توان بته جقه، بته قلمکار، بته ترمه، بته لچک ترنج، بازوبندی و درختی را نام برد. انواع سجاده، پرده، زیرلیوانی، جلدقرآنی، پشتی پته در کرمان عرضه می‌شود.
نفیس ترین پته موجود در موزه آستانه شاه نعمت الله ولی به طول ۴۰۵ و عرض ۲۶۵ سانتی متر نگهداری می شود و دوخت آن در زمان حکومت شهاب الملک (۱۲۸۴ هـ.ق) آغاز و در عهد وکیل الملک ثانی به پایان رسید.گویا چهل دختر کرمانی در طول سه سال به دوخت این پته اشتغال داشته اند.
ارزش و اعتبار این هنر و صنعت دستی تا آنجاست که گفته می‌شود، یکی از این چاقوهای راین کرمان قادر بود برخی قفل‌ها را آسیب برساند، به‌همین دلیل حاکم کرمان به جای پاداش، دستور داد دست سازنده را قطع کنند تا به امنیت شهر لطمه‌ای وارد نشود. هرچند که ممکن است این حکایت افسانه باشد، اما بیانی از اقتدار هنرمندان راینی است.
چاقوهای شکاری، قلمه‌زنی، قصابی و تزئینی با دسته‌های مختلفی چون فلزی، چوبی و شاخ گوسفندی یا کوهی، از معروف‌ترین نوع آن به شمار می‌روند.
آثار موجود نشان می‌دهد که هنرمندان کرمانی در این مورد کم از بزرگان قلمزن اصفهان نیستند، حتی دلایلی موجود است که سابقه‌ی کرمان را در این مورد نشان می‌دهد. هنرمندان کرمانی، سینه‌‌ی سرخ مس را زیر ضربات قلم‌های مختلف تخت، نیم‌‌بر، شانه‌ای، آجدار، ناخنی و… نوازش می‌دهند و آن را ارزش و اعتباری می‌بخشند که باید دید و باور کرد. در مورد اهمیت این هنر همین بس که در کرمان خانواده ای به نام «حکاک» داریم که کار آنها در گذر تاریخ قلمزنی روی مس بوده است و در حال حاضر نیز اساتیدی در این حوزه به فعالیت مشغولند.
زنان روستایی عشایر «سیرجان» و «بافت» با سرپنجه‌ی هنرآفرین خود نوعی گلیم تهیه میکنند که شهرت جهانی یافته است. در این نوع بافته، پود، تنها نقش اتصال تارها را برعهده دارد و همیشه در پشت پرز گلیم مخفی می‌شود. گره متن یا آبدوزی نیز به مدد بافت می‌رود و نقش و نگاری از هنر می‌آفریند و گل‌هایی چون کشمیری، گلدانی، موسی‌خانی، سماوری، درختی و حشمتی خلق میکنند که آن را در گلزار هنرکرمان زمین باید جستجو کرد.
از جمله هنرهای فراموش شده، جام سازی است که کرمانی‌ها در ساخت آن استاد بودند. ظرافت جام‌های برنجی آن قدر بود که اگر به زمین می‌افتاد می‌شکست، در کرمان خانواده‌ای به نام جام ساززاده وجود داشت. از لطافت جام‌های کنده‌کاری شده کرمان همین بس که اگر درون آنها مقداری آب بریزی و سطح اتکاء جام را نوک انگشتان قرار دهیم و با یک قاشق کوچک به لبه آن ضربه بزنیم و آب را تکان دهیم سوت می‌زند و صدای دل نشینی از آن برمی‌آید.
سوغات
خوشبختانه استان کرمان آمادگی تأمین نظر همه نوع سلیقه با هر میزان سرمایه‌ای را دارد. سوغاتی‌های معروف کرمان و برخی شهرستان‌ها از این قرار است:
شیرینی‌های دیگری چون حاج بادام، نان برنج، برشتو، نان پر، زبون میرزا و… به صورت خانگی در کرمان پخته می شود که بسیار سبک، کم شیرینی و خوشمزه است.
از جمله شیرینی‌های معروف و مطلوب کرمان کلمپه است که با خرما، آرد و کمی روغن و بعضاً افزودن گردو و گیاهان معطر آماده می‌شود. در برخی موارد از روغن محلی نیز در طبخ آن استفاده می‌شود. نوع برشته‌ی آن مرغوبتر است. از جمله مشخصّه‌های کلمپه و سایر شیرینی‌های سنتّی کرمان، کم ضرر و حتی می‌توان گفت بی‌ضرر بودن آن است، زیرا اکثراً کم شیرینی، و شهد آن معمولاً خرماست.
شیرینی دیگری است که سرشار از انرژی و بسیار مقوی است و از جوانه‌ی گندم، خرما و کمی روغن تهیه می‌شود. از جمله مشخصه های کلمپه و سایر شیرینی های سنتی کرمان، کم ضرر و حتی می توان گفت بی ضرر بودن آن است، زیرا اکثراً کم شیرینی، و شهد آن معمولاً خرماست.
از نوشیدنی‌های شیرین و دلپذیری که به ویژه در تابستان به قول کرمانی ها «جگر و جلا میده» فالوده کرمانی است که در گذشته با برف هایی که شبانه از «کت گرگ» آورده می شد و یا یخ یخدان های ابوحامد و زریسف در کاسه های چینی گل سرخی و امروز با یخ های بهداشتی، کام رهگذران را شیرین کرده و می‌کند، فالوده کرمانی است.
از جمله مهم‌ترین و ارزشمندترین سوغات کرمان، زیره سیاه کوهی است که عطر آن فضا را پر می‌کند و با افزودن آن به پلو و سایر خوراکی‌ها مانند پنیر و… می‌توان از خواص عدیدۀ آن استفاده کرد. زیره کرمان آنقدر معروف است که دربارۀ آن افسانه‌ها و ضرب المثلها ساخته شده، از جمله اینکه «زیره به کرمان می‌برد». این مادۀ گیاهی امروز در چرخه‌ی دارویی کشور و جهان قرار گرفته است. زیره کوهی و سیاه را که عطر آن مشام جان را می‌نوازد و مرغوبیت خود را فریاد می‌زند، با زیره سبز نباید اشتباه گرفت.
این خوراکی خوشمزه و بی‌نیاز از تعریف و بیانِ «قوت» آن، از جمله سوغاتی‌هایی است که کمتر مسافر و گردشگری، بدون خرید آن، کرمان را ترک می‌کند. قوّتو از آسیاب گیاهان مفیدی چون شاهدانه، خرفه، کنف، بذرکتان، موردانه و… به دست می‌آید. انواع دیگری از همین نوع تنقلات مانند قهوه نخود، پسته‌ای، نارگیلی و… وجود دارد که آنها نیز خوشمزه و مقوی است. لازم به یادآوری است که هموطنان مسافر، این خوراکی را به نام «قاووت» می‌شناسند
سوغاتیِ طلای سبز، انواع مختلفی دارد که نوع کله‌قوچی، اکبرآقایی و اوحدی آن درشت‌تر و مرغوبتر است.
لاله‌زار روستایی در دامان کوههای هزار است که گل و گلاب آن از مرغوبیت خاصی برخوردار بوده و حتی در مقایسه با گلاب قمصر ممتازتر است. روغن گل این دیار در دنیا خریداران بسیاری دارد، زیرا از هرگونه سم‌پاشی گلها خودداری شده و کاملاً طبیعی است. علاوه بر گلاب، عرق نعناع، بید، عرق زیره و سایر عرقیات آن نیز کم‌نظیر است. علاوه بر این ارتفاع قابل توجه این منطقه به مرغوبیت محصول کمک بسیار کرده است.
خرمای مضافتی، رطب و انواع دیگر خرمای بم را فراموش نکنید و شرح بقیه‌ی سوغاتش را به صورت منظوم بشنوید.
نعمت و برکت و خرمای فراوان دارد
هر غریبی که رسد نزد همه محترم است
در همه ملک نباشد چو حنایش رنگی
پرتقالش همه جا شهرتی از شهر بم است
سوهان مخصوص این شهرستان در نوع خود بی‌نظیر است. سوهانی نازک و آمیخته با گیاهان معطر و مقوی و خوشمزه.
مَسقطی سیرجان از شهرت و مرغوبیت فراوان برخوردار است. این شهرستان یکی از پایگاه های پسته به شمار می رود و سوغاتی مناسبی است.
خرما، مرکبات و صنایع دستی ساخته شده از برگ نخیلات مانند انواع حصیر بافی، بادبزن و جارو از جمله سوغات این شهر است.
قالی‌های بافت راور که از جمله مرغوبترین قالی‌های استان به شمار می‌رود و قالیچه‌های بافت شهربابک نیز سوغات مناسبی برای صاحبان تمکن است. لبنیات شهربابک، به خصوص پنیر آن، مشهور است. از کشک شهر بابک نیز غافل نشوید.
عسل و روغن و گردوی این شهرستان، سوغات اصلی آن به شمار می‌رود.
